ندای لرستان - ایسنا / گزارش‌های میدانی از فروشگاه‌ها و داده‌های رسمی حکایت از آن دارد که جهش‌های پیاپی قیمت لبنیات، سرانه مصرف را طی یک دهه از حدود 130 کیلوگرم به نزدیک 55 کیلو رسانده است؛ افتی که ایران را حدود 90 کیلوگرم از متوسط جهانی عقب می‌برد. کاهش قدرت خرید خانوار، افزایش مکرر قیمت شیر خام و سیاست‌های متناقض قیمت‌گذاری نیز باعث شده لبنیات برای بخش بزرگی از جامعه از کالای ضروری سلامت به انتخابی نیمه‌لوکس تبدیل شود.
در ماه‌های مهر و آبان امسال، نرخ شیر خام وارد مسیر افزایشی شده و قیمت آن از 23 هزار تومان در ابتدای خرداد به 35 هزار تومان در دامداری‌ها رسیده است. این رقم با احتساب کرایه حمل تا 36 هزار تومان نیز افزایش یافته است.با توجه به اینکه حدود 60 درصد هزینه تولید محصولات لبنی وابسته به قیمت شیر خام است، این افزایش 52 درصدی باعث می‌شود حدود 30 درصد بر قیمت تمام‌شده محصولات اثر بگذارد.
بر اساس مشاهدات میدانی خبرنگار ایسنا، مرور قیمت‌ها در فروشگاه‌ها نشان می‌دهد که یک بطری شیر کم‌چرب نزدیک یک لیتر، بین حدود 30 تا 60 هزار تومان قیمت دارد؛ اختلافی که به برند، چربی و نوع بسته‌بندی بر می‌گردد. بر اساس بررسی‌ها قیمت شیر کم‌چرب یکی از برندها 946 میلی‌لیتری 29هزار و 800 تومان، شیر کم‌چرب یک برند پرمصرف دیگر 800 میلی‌لیتری 21 هزار و 800 تومان و سوپرشیر پرچرب یک لیتری 59 هزار تومان درج شده بود؛ اعدادی که در بسیاری از پلتفرم‌های فروش آنلاین امروز هم در همین بازه یا بالاتر دیده می‌شوند.
در مورد ماست و پنیر، روند افزایشی قیمت‌ها حتی پررنگ‌تر است. رصد هفتگی بازار کالاهای اساسی نشان می‌دهد که در ماه‌های اخیر یک دبه ماست یکی از برندهای پرمصرف از حدود 198 هزار تومان به 239 هزار تومان رسیده، ماست 900 گرمی از حدود 51 هزار و 500 تومان به حدود 63 هزار تومان و پنیر 510 گرمی از 106 هزار تومان به 121 هزار تومان افزایش یافته است. تصویر کلی بازار آنلاین و فیزیکی این است که قیمت‌ها نه فقط یک‌بار که در چند موج و غالباً بدون اعلام رسمی قیمت مصوب، بالا رفته‌اند و ظاهر ناخوشایند ماجرا این است که حتی خرید و فروش این محصول در پلتفرم‌های اینترنتی به‌صورت اقساطی نیز انجام می‌شود.
سقوط سرانه مصرف؛ از «خوراکی ضروری» تا کالایی حذف‌شونده
طبق آمار منتشرشده، سرانه مصرف لبنیات در ایران از حدود 130 کیلوگرم در سال 1389 به حدود 55 کیلوگرم در سال‌های اخیر سقوط کرده است؛ یعنی افتی حدود 58 درصدی و در عین حال، وزارت بهداشت و رسانه‌های تخصصی حوزه سلامت می‌گویند ایرانی‌ها اکنون حدود 90 کیلوگرم کمتر از سرانه جهانی لبنیات مصرف می‌کنند؛ شکافی که به‌طور مستقیم با سلامت استخوان، پوکی استخوان در سال‌های آینده و هزینه‌های درمانی گره می‌خورد.
در گفت و گویی که محمد فربد سخنگوی اتحادیه فراورده‌های لبنی با ایسنا داشت نیز مطرح شد: با توجه به اینکه بیشتر خانوارهای ایرانی دارای درآمد ثابت هستند و حقوق آن‌ها معمولاً سالی یک بار افزایش می‌یابد، افزایش قیمت‌ها موجب ایجاد ناترازی میان درآمد و هزینه شده است. این وضعیت منجر به کاهش مصرف لبنیات در جامعه می‌شود. این موضوع نه تنها از منظر اقتصادی، بلکه از نظر سلامت عمومی جامعه نیز نگران‌کننده است، زیرا کاهش مصرف لبنیات می‌تواند به بروز مشکلاتی مانند پوکی استخوان و کمبود جذب ریزمغذی‌ها بینجامد
حلقه اصلی گرانی: شیر خام و هزینه تولید
در پشت ویترین گران فروشگاه‌ها، مهم‌ترین متهم، قیمت شیر خام است. در سال‌های اخیر نرخ شیر خام چند بار پله‌ای بالا رفته؛ در یک دوره از هر کیلو 15 هزار تومان به 18 هزار تومان و با همین جهش، انجمن صنایع لبنی از افزایش حدود 30 درصدی قیمت محصولات لبنی در یک سال دفاع کرد.در موج جدید، گزارش‌ها حاکی از افزایش نرخ شیر خام از 18 هزار به 32 هزار تومان در هر کیلو است؛ افزایشی که طبق رصد قیمت‌ها، تقریباً به‌طور مستقیم در قیمت ماست، پنیر و شیر بسته‌بندی منعکس شده و در دو هفته یک جهش جدید در اکثر برندها ایجاد کرده است. در کنار این، هزینه‌های نهاده‌های دامی، حمل‌ونقل، بسته‌بندی، انرژی و دستمزد نیز همگی تحت تأثیر تورم 40 درصدی و بالاتر، پیوسته در حال رشدند؛ موضوعی که خود فعالان صنعت لبنیات بارها بر آن تأکید کرده‌اند.
شیوع تب برفکی در ماه‌های اخیر هم تیر خلاص دیگری به هزینه‌ها و تولید زده است. به گفته محمد فربد، سخنگوی انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی ایران، به‌دلیل این بیماری، تولید روزانه شیر کشور حدود 3 هزار تن کاهش یافته که معادل 10 درصد کل تولید روزانه است؛ کاهش تولیدی که به‌طور طبیعی فشار افزایشی بر قیمت شیر خام وارد می‌کند.
تضعیف واحدهای کوچک و امنیت غذایی
فربد در گفت‌وگویی رادیویی اشاره کرده که تعطیلی برخی واحدهای لبنی، ناشی از ضعف در شبکه توزیع و ناتوانی در رساندن محصول به‌موقع به بازار بوده و این روند می‌تواند بر اشتغال و امنیت غذایی اثر منفی بگذارد.
دفاع از آزادسازی نرخ و انتقاد از قیمت‌گذاری دستوری
سخنگوی انجمن فراورده‌های لبنی در واکنش به موج اخیر گرانی لبنیات، او به‌صراحت گفت: در نرخ‌گذاری لبنیات نباید قیمت‌گذاری دستوری صورت گیرد، برای اینکه صنعت لبنیات رقابتی است و نیاز به متولی خاص ندارد.
در موضع‌گیری دیگری، فربد با اشاره به تورم حدود 40 درصدی و افزایش تمامی هزینه‌های تولید، استدلال کرده که نمی‌توان از تولیدکننده انتظار داشت محصولات را با قیمت گذشته عرضه کند؛ به تعبیر او، اگر توانستند مرغ و تخم‌مرغ را به قیمت قبل بفروشند، لبنیات را هم با همان قیمت قبلی می‌توانند بفروشند.
در گذشته نیز افزایش حدود 30 درصدی قیمت لبنیات را «کاملاً طبیعی و منطقی» دانسته بود، چون شیر خام و سایر نهاده‌ها نسبت به سال قبل گران‌تر شده‌اند.
این مواضع، او را در کانون انتقاد برخی قرار داد اما مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، در واکنش به اتفاقات اخیر در حوزه کالای اساسی و مشکلاتی‌که در قیمت‌گذاری‌ها وجود دارد، اظهار کرد: تلاش خواهیم کرد قیمت‌گذاری دستوری را برداریم. تلاش می‌کنیم این شیوه حذف شود و کاری انجام دهیم که آنچه از نظر علمی امکان‌پذیر و درست است، به اجرا درآید. با دستور نمی‌توان اقتصاد را چرخاند و با دستور نمی‌توان مدیریت کرد.
آزادسازی نرخ؛ راه‌حل یا تشدیدکننده بحران مصرف؟
از منظر سیاست‌گذاری، ماجرای لبنیات در ایران به یک دوگانه پرتنش رسیده است. از یک‌سو، قیمت‌گذاری دستوری سال‌هاست روی چهار قلم کالای پرمصرف (شیر بطری و کیسه‌ای کم‌چرب، ماست 2.5 کیلویی و پنیر 400 گرمی UF) اعمال می‌شود، اما در عمل، به‌دلیل تأخیر در اعلام قیمت‌های جدید شیر خام و تورم مستمر، این قیمت‌های مصوب یا دیرهنگام ابلاغ می‌شوند یا با واقعیت هزینه تولید همخوانی ندارند؛ نتیجه، چندنرخی شدن، کمبود مقطعی، کیفیت پایین‌تر یا دورزدن قیمت مصوب است.
از سوی دیگر، آزادسازی کامل نرخ، همان‌طور که محمد فربد و انجمن صنایع لبنی خواستار آن هستند، در شرایطی که قدرت خرید خانوارها به‌شدت تضعیف شده و سرانه مصرف یک‌چهارم میانگین جهانی است، خطر حذف بیشتر لبنیات از سفره طبقات متوسط و پایین را در پی دارد.
تجربه ماه‌ها و سال‌های اخیر نشان داده که قیمت‌گذاری دستوری بدون پشتوانه یارانه‌ای مؤثر و بدون اصلاح ساختار هزینه تولید، عملاً «بی‌تأثیر» است؛ چون تولیدکننده، یا محصول را با ترفندهایی از شمول قیمت مصوب خارج می‌کند (تغییر وزن، بسته‌بندی، برند و…) یا در صورت اصرار بر قیمت پایین، کیفیت را کاهش می‌دهد و یا از بازار خارج می‌شود. در عین حال، آزادسازی بدون طراحی مکانیسم حمایت از مصرف‌کننده، عملاً به معنای واگذاری کامل سبد سلامت مردم به منطق بازار است؛ بازاری که در آن شیر خام، نهاده دامی و ارز، همگی تحت تأثیر تورم و نوسان‌اند.
آنچه از ترکیب آمار و رصد قیمت‌ها به‌دست می‌آید، تصویری است با این مختصات که قیمت لبنیات در چند سال اخیر، در چند موج و بعضاً تا حدود 30 درصد در یک سال، افزایش یافته و همچنان نیز تحت فشار رشد قیمت شیر خام و نهاده‌هاست.
سرانه مصرف به‌شدت کاهش یافته و اکنون ده‌ها کیلوگرم زیر حدی است که مراجع سلامت توصیه می‌کنند.
بخش قابل توجهی از ظرفیت تولید به سمت صادرات رفته و فعالان صنعت، کاهش قدرت خرید مردم را علت این جابه‌جایی می‌دانند.
در سطح سیاست، صنعت بین دو منطق متعارض «قیمت‌گذاری دستوری ناکارآمد» و «آزادسازی بدون پشتوانه حمایتی» سرگردان است؛ محمد فربد و انجمن لبنیات روی آزادسازی تأکید دارند و بخشی از حاکمیت بر حفظ سازوکارهای کنترلی اصرار می‌کند.
برای اینکه لبنیات دوباره به جایگاه «کالای ضروری» برگردد، صرفاً آزادسازی یا صرفاً قیمت‌گذاری دستوری کافی نیست؛ ترکیبی از شفاف‌سازی قیمت شیر خام، حمایت هدفمند از اقشار کم‌درآمد (مثلاً یارانه اختصاصی لبنیات)، کاهش هزینه‌های تولید در حلقه‌های بالادستی و بهبود شبکه توزیع لازم است. در غیر این صورت، همان‌طور که خود سخنگوی انجمن لبنیات اشاره کرده، محصولی که یارانه می‌گیرد، به‌جای سفره مردم، بیش از پیش راهی بازارهای صادراتی خواهد شد؛ و این یعنی گرانی و کاهش مصرف به‌عنوان صورت‌مسئله ثابت سال‌های آینده.
بازار ![]()