ندای لرستان - ایرنا / بازارهای قدیمی رگ‌ حیاتی هویت و تاریخ یک شهر هستند که روزگاری قلب تپنده اقتصاد بوده‌اند و امروز خطر فراموشی و تخریب آن‌ها را تهدید می‌کند بنابراین احیای این گنجینه‌های فرهنگی در هیاهوی مدرنیته یک ضرورت برای حفظ روح شهر و انتقال آن به نسل‌های آینده است.
از فراز قلعه باشکوه فلک الافلاک که به بازار بزرگ شهر خرم آباد می نگری سایبان‌ های رنگارنگ پارچه ‌ای یا فلزی همچون چتری بر سر رهگذران سایه افکنده‌ اند یکی قرمز، دیگری آبی، آن یکی راه راه سفید و خاکستری، سنگفرش کف بازار ردپای هزاران داستان نگفته را در خود دارد، مغازه ‌ها با معماری خاص و گاه فرسوده خود در دو سوی راسته صف کشیده ‌اند، ویترین برخی ساده و بی‌ آلایش و ویترین برخی دیگر پر از زرق و برق کالاهای امروزی ‌تر است.
بازار

از حجره ‌ای بوی خوش ادویه و چای بلند می ‌شود و از دیگری صدای چکش مسگری، گاهی نیز همهمه فروشنده‌ ای که مشتری را فرا می‌ خواند و نبض بازار را به تپش تحریک می کند، پله‌ های موسوم به " alt="ندای لرستان" width="100%" />

اینجا بازار بزرگ خرم آباد است، نگاه که به دور دست می ‌افکنی، کوه‌ های استوار همچون نگهبانانی ابدی این مجموعه پویا را در آغوش گرفته ‌اند و در این گوشه از شهر بازار تنها محل خرید و فروش نیست بلکه موزه زنده‌ ای از فرهنگ، معماری و تعاملات انسانی گذشته این شهر تاریخی و پر رمز و راز است.
بازار آینه فرهنگ و اجتماع
بازارهای قدیمی تنها مجموعه ‌ای از واحدهای تجاری نیستند بلکه حافظه تاریخی شهر و محل تلاقی فرهنگ‌ ها، مرکز تعاملات اجتماعی و نماد هویت بومی هر منطقه به شمار می روند که در این فضاها معماری سنتی گذشته شهر با زندگی روزمره کنونی عجین شده و روابط چهره به چهره، چانه‌ زنی‌ های شیرین، گفت و گوهای صمیمانه میان کسبه و مشتریان، بخشی از یک فرهنگ اجتماعی غنی است که در پاساژهای مدرن و فروشگاه‌ های زنجیره‌ای امروزی کمتر به چشم می‌ خورد.
این بازارها اغلب مرکز تولید و عرضه صنایع دستی منحصر به ‌فرد، کالاهای بومی و محصولاتی هستند که ریشه در سنت و هنر هر منطقه دارند و از این رو، نقشی بی ‌بدیل در حفظ میراث ناملموس فرهنگی و همچنین رونق اقتصاد محلی و گردشگری ایفا می‌ کنند.
هر راسته بازار، داستانی منحصر به ‌فرد از تاریخ، هنر و زندگی مردمانش را روایت می‌ کند، گذر از راسته معروف بروجردی های بازار بزرگ خرم آباد که در لهجه لری به "راسا وروگردیا" شهرت دارد هر انسانی را ناگاه به عمق گذشته های دور شهر می برد، به آنجا که مردمان بی ریای گذشته در قلب این راسته از بازار به داد و ستد مشغول بوده و بی آنکه بدانند به بخشی از تاریخ و هویت این شهر تاریخی لرستان پیوسته اند.
از بازار معروف به زیدبن علی(ع) تا بازار بزرگ ، مجموعه ای کم نظیر از راسته بازارها را می بینی که از شیر مرغ تا جان آدمیزاد درون آن ها یافت می شود، اجناس موجود در کمتر بازار دیگری از شهر یافت می شود و همه جور کالایی برای هر سطحی از بضاعت هست، از پله های 12 برجی که بالا می روی گویی پا به مرکز و هسته تمدن اصیل شهر می گذاری، بی جهت نیست که اینجا تو را به قلب تاریخ می برد چراکه شهر از اینجا برخاسته، جان گرفته و سپس در حاشیه ها گسترش یافته است.
راسته طلافروشان در قلب بازار بزرگ حکایت شکوه تاریخ در هیاهوی شهر است، از این راسته تا 24 متری حکیم گویی در گذشته سیر می کنی، هر قدمی که می گذاری حرکت به سوی قلب تاریخی چند هزار ساله و ناب است، آنجا که هیاهوی شهر تو را به خاطرات مردمان گذشته سوق می دهد، خانه های متروکه بالای حجره ها که روزگاری پر از شلوغی و همهمه اهل منزل در قلب بازاری شلوغ بوده اند اکنون در اوج ابهت و شکوه تنها نشانی از گذشته را به یادگار دارند.
راسته طلافروشان سند زنده ای از تاریخ گذشته شهر در میان کاروانسرایی بس قدیمی است، این بازار در مرکز شهر قرار دارد و به جاهای دیدنی خرم ‌آباد مثل قلعه فلک ‌الافلاک، حمام تاریخی گپ، موزه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی و برخی از بهترین مراکز خرید خرم‌ آباد نزدیک است.
گشت ‌و گذار در بازار "میرزا رضا" یا بازار سنتی خرم ‌آباد یک تیر و دو نشان است چراکه این بازار یک کاروان‌سرای قدیمی متعلق به دوره قاجار است که امروز در اختیار طلا فروشان شهر قرار دارد و سال 1376 به شماره 1923 به ثبت ملی رسیده است.
این بازار سنتی و تماشایی که بیش از 150 سال پیش به دستور میرزا رضا، نایب الحکومه خرم‌ آباد ساخته شده با جزییات زیبا و جذابش توجه علاقه‌ مندان به تاریخ و معماری را به خود جلب می کند و گشت و گذار در این بازار بیش از آنکه به قصد خرید باشد به نیت بازدید از جلوه های تاریخی چند هزار ساله در دل مرکزی طلایی است که روزگاری استراحتگاه تجار و مسافران و مرکز داد و ستد آنان بوده است.
اگر چه بیشتر غرفه‌ های این بازار مختص فروش طلا و جواهرات است اما به دلیل قرار گرفتن در محله بازار خرم‌ آباد، اطراف آن پر از حجره هایی است که می‌توان ملزومات مورد نیاز را از آن‌ ها تهیه کرد.
در بازار میرزا رضا حجره ها دور صحن بزرگ مرکز این کاروانسرا قرار گرفته اند و فضایی متفاوت و منحصر به ‌فرد را ایجاد کرده ‌اند که در حین گشت‌ و گذار و خرید از این بازار دیدن طاق ‌نماها و حجره های مختلف آن گویی قدم گذاردن به قلب تاریخ است.
راسته بازارها را می توان شریان‌ های حیاتی اقتصاد محلی و گواهان تاریخ و فرهنگ شهر دانست که در دل سادگی و جذابیت بستری گرم برای تعاملات انسانی ایجاد کرده اند.
از دوره اسلامی به بعد بازار یکی از عناصر مهم و جزیی از هسته مرکزی شهر بوده به گونه ای که هر شهر با بازارش معنا داشته و به بیان دیگر توسعه شهری در اطراف بازارها شکل گرفته که اندک اندک گسترده شده است به همین دلیل معمولا شهرها یک بازار سنتی دارند که در اطرافش جاذبه‌های تاریخی و بافت های قدیمی وجود دارد.
زنگ خطر برای این میراث کهن
بسیاری از این بازارهای ارزشمند همچون بازار خرم آباد امروزه با چالش‌هایی جدی همچون فرسودگی بناها، رقابت نفس‌ گیر با مراکز خرید مدرن اطراف، تغییر کاربری‌ها، مشکلات زیرساختی ناشی از عدم توجه و مراقبت مواجه هستند که تخریب آن ها در طول زمان به نوعی تخریب هویت شهر است به همین دلیل حفظ و احیای این بازارهای قدیمی نیازمند یک رویکرد هوشمندانه در "بازآفرینی" در کنار حفظ کاربری اصلی تجاری آن‌ ها و حمایت از کسبه های قدیمی است.
نبض اقتصاد محلی و کارآفرینی بومی
بازارهای سنتی و راسته بازارها، قلب تپنده اقتصادهای محلی و برخلاف مراکز خرید بزرگ که اغلب میزبان برندهای زنجیره‌ ای و وارداتی‌ هستند مامن کسب ‌و کارهای کوچک، تولید کنندگان محلی و صنعتگران چیره‌ دست می باشند که هر حجره آن ها داستانی از تلاش، مهارت و کار آفرینی را در دل تاریخ روایت می ‌کند.
معماری خاص، بوی ترشی، ادویه‌ ها و گیاهان دارویی، صدای چکش مسگران و همهمه خریداران و فروشندگان این بازارها همگی عناصری هستند که فضایی منحصر به‌ فرد و نوستالژیک را برای بیننده می ‌آفرینند و او را در سفری کوتاه به قلب تاریخی به بلندای قرن ها می برند.
این بازارها محل حفظ و انتقال بسیاری از سنت ‌ها، مشاغل قدیمی و دانش بومی هستند که در هیاهوی زندگی مدرن در خطر فراموشی قرار گرفته اند و بی توجهی به آن ها منجر به فراموشی فرهنگ اصیل منطقه خواهد بود.
کانون تعاملات اجتماعی و پیوندهای مردمی
در عصر ارتباطات مجازی که روابط چهره به چهره مشتری و خریدار در حال از بین رفتن است بازارهای قدیمی با فضای کم ‌نظیر خود می توانند مرکزی برای تعاملات چهره به چهره و تقویت پیوندهای اجتماعی فراهم ‌کنند چراکه در این بازارها فروشنده و خریدار یکدیگر را در فضایی بی ریا می بینند و با یکدیگر گپ و گفت می کنند.
برخلاف فضای سرد و رسمی مراکز خرید مدرن شهر، گرمی و صمیمیت حاکم بر روابط فروشنده و خریدار در بازارهای سنتی آن‌ را به قلب اجتماعی شهر تبدیل کرده و به همین دلیل است که خریدار در فضای بازار سنتی با فراغ بال و آسودگی خیال در جست و جو و تکاپو است و به راحتی می تواند ملزومات مورد نیاز خود را تهیه و حتی چانه زنی کند در حالی که در مراکز خرید امروزی این فضا حاکم نیست.
بازارها محلی برای برگزاری جشن‌ها، آیین‌های ملی و دینی و سوگواری‌های مذهبی
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا قدمت بازارها در ایران را به چندین هزار سال پیش از میلاد نسبت داده و می گوید: تاریخ اولیه ایجاد بازارها را به زمان شروع یک‎جانشینی انسان و احتیاج به تعاملات کالا نسبت می‎ دهند.
زهرا بهاروند افزود: در سکونت‎گاه‎ های اولیه در ایران مربوط به چندین هزار سال پیش نیز آثاری کشف شده که نشان از وجود کارگاه‎ های صنایع دستی و مکان ‎هایی برای فروش تولیدات دستی جهت رفع نیاز به دست آمده است.
وی با بیان اینکه بازارهای ایران فقط جایی برای داد و ستد و خرید و فروش نبوده اند، عنوان کرد: آن ها محلی برای دیدارها، خبرگرفتن از هم و در جریان قرارگرفتن شهروندان از مسایل پیرامونشان نیز به شمار رفته اند.
وی معتقد است برگزاری جشن‌ها و آیین‌های ملی، دینی و سوگواری‌های مذهبی در بازار، نقشی برای پیوند میان مردم به این فضای کالبدی می‌داده و باعث شده تا بازار و کالبد آن و جایگاهش در زندگی اجتماعی مردم از گذشته‌های دور تاکنون از چنان اهمیتی برخوردار باشد که از بهترین پژوهش‌های تاریخ اجتماعی به‌شمار ‌رود.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با تاکید بر اینکه تنها با شناخت بازارهای تاریخی و سنتی ایران است که می‌توان با بخش مهمی از زندگی اجتماعی مردم سال های گذشته آشنا شد عنوان کرد: هنوز هم تعداد بسیاری از بازارهای تاریخی ایران کم‌ و بیش دست‌نخورده به‌جا مانده‌اند و زندگی پیوسته و ماندگار خود را ادامه می‌دهند هرچند در گذر زمان دگرگونی‌هایی نیز یافته‌اند.
بازار قدیم خرم آباد کمکی به اقتصاد محلی
بهاروند با بیان اینکه گردشگری، مشاغل کوچک و صنایع دستی در این بازار توانسته در ایجاد اشتغال و درآمد موثر باشد می گوید: ازجمله این بازارها که از گذشته تاکنون کاربری خود را حفظ نموده است مجموعه بازار قدیم در دل شهر خرم آباد است که از گذشته تاکنون کمک کننده به اقتصاد محلی بوده است.
وی ادامه داد: این بازار شامل میدان، حمام، کاروانسرا و راسته بازار می باشد که تاکنون هرچند در قسمت هایی دچار تغییراتی شده اما کاربری خود را حفظ کرده است به طوری که کاروانسرایی که روزگاری محل استراحت کاروانیان و مسافران این شهر بوده و در آن مبادلات کالا به کالا نیز انجام می شده در حال حاضر همان کاربری بازار را این بار به صورت بازار طلا فروشان شهر حفظ کرده است همچنین میدان گپ و راسته بازاری که روزگاری به زبان محلی به آن "راسته وروگردیا" گفته می شد در حال حاضر با همان کاربری بازار و با همان نام شناخته می شود.
بهاروند با بیان اینکه در گذشته هر قسمت از بازار به صنف و گروهی از صنعتگران اختصاص داشته است افزود: بازارها همیشه تاکنون محلی برای داد و ستد و برخورد همه اقشار جامعه برای رفع نیازهای مادی و کالاهای مایحتاج روزانه بوده بنابراین از اهمیت خاصی برخوردار هستند و نقش مهمی در شکل‌دهی هویت شهر نیز ایفا می‌کنند.
بازارها و حس تعلق خاطر شهروندان
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: حفظ این مکان‌ها احساس تعلق خاطر و افتخار به مردم می‌دهد ضمن اینکه به دلیل رفت و آمد مردم سراسر استان در این مکان، محلی فرهنگی نیز محسوب می شود چراکه همه اقشار شهر و استان روزگاری در اینجا رفت و آمد داشته، مکانی برای آشنایی بیشتر با زبان، لهجه و فرهنگ شهرهای اطراف، و تعامل و تضاد بین فرهنگ‌ها بوده است .
بهاروند با اشاره به اینکه هنوز هم هرگاه نام شهر و هسته قدیم خرم آباد به میان می آید اماکنی چون میدان و حمام گپ و کاروانسرای میرزا سیدرضا در اذهان نقش می بندد عنوان کرد: حمام گپ سال 1396 در همین راستا توسط سرمایه گذار و با نظارت میراث فرهنگی مرمت و با توجه به نیاز امروز مردم به سفره خانه سنتی تبدیل شده چراکه حفظ فضای پیرامون بازار قدیم ضروری است.
وی با بیان اینکه در بازارهای قدیمی، مشاغل سنتی و صنایع دستی حفظ می‌شوند افزود: این مشاغل نقش مهمی در انتقال دانش و مهارت‌های سنتی به نسل‌های آینده دارند.
لزوم رعایت ضوابط عرصه و حریم بازارها توسط مردم و شهرداری ها
بهاروند با تاکید بر اینکه مرمت و حفاظت جداره ها و کف سازی میدان گپ و اطراف بناهای مرتبط نقش موثری در حفظ کالبد بازار دارد تصریح کرد: توجه ویژه به ساخت و سازهای امروزی و رعایت ضوابط عرصه و حریم بازار توسط مردم و خصوصا شهرداری ها نیز در این زمینه مهم است چراکه در صورت عدم رعایت ضوابط نما، ارتفاع و المان های مرتبط با بازارهای قدیم، شکل اصلی بازارها نیز ازبین می رود و به مرور زمان چیزی از هویت اصلی بازار باقی نمی ماند بنابراین حفظ این بازارها به معنای حفظ این میراث ارزشمند است.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با اشاره به اینکه مجموعه بازار قدیم خرم آباد در حریم قلعه فلک الافلاک نیز واقع شده و ضوابط حریم درجه 2 قلعه نیز بر آن حاکم است افزود: بنابراین رعایت ضوابط در ساخت و سازهای محدوده، تاثیر بسزایی در حفظ بازار دارد همچنین کاسبان محلی که در محدوده مذکور درخواست ساخت و ساز جدید دارند لازم است بر اساس رعایت ضوابط میراث فرهنگی اقدام نمایند و از مخدوش کردن مغازه ها و جداره های تاریخی به واسطه قرار دادن تابلوهای ناهماهنگ با بافت تاریخی بازار پرهیز کنند.
بهاروند عنوان کرد: بازارهای قدیمی می‌توانند جذب گردشگر داشته باشند و به اقتصاد محلی نیز کمک کنند بنابراین حفظ آن ها یک ضرورت است.
وی افزود: این بازارها نه تنها مکان‌هایی برای خرید و فروش بلکه نشان‌دهنده تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و هویت یک شهر هستند بنابراین باید این مکان ها را حفظ و حمایت کرد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از تماشا، گشت و گذار و خرید در این میراث ارزشمند لذت ببرند.
بازارهای قدیمی و راسته بازارها بیش از آنکه تنها مکانی برای مبادله کالا باشند قلب تپنده شهرها هستند جایی که اقتصاد، فرهنگ و جامعه به خوبی در کنار هم شکل گرفته و در هم تنیده می شوند و داستان‌ فرهنگ و هویت گذشته و امروز را در خود حمل می کنند.
حفظ این میراث نه تنها پاسداشت گذشته بلکه گامی بلند برای زنده نگه داشتن این چراغ‌ های روشن تاریخ و زندگی است بنابراین احیای آن‌ ها تنها حفظ چند ساختمان قدیمی نیست بلکه سرمایه ‌گذاری برای آینده‌ ای است که به گذشته پرافتخار خود احترام می ‌گذارد، پیوندهای اجتماعی را تقویت و روح سرزنده جامعه را حفظ می‌ کند پس نگذاریم که خاطرات جمعی‌ مان در هیاهوی توسعه بی ‌ضابطه شهری رنگ ببازد.