وقتی اقتصاد آب را متلاشی کردیم

ندای لرستان - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
پانیذ رحیمی| بحران کم‌آبی در تهران و البرز به یکی از جدی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی تبدیل شده که پیامد‌های گسترده‌ای برای زندگی روزمره مردم دارد. در روز‌های اخیر، وزارت نیرو اعلام کرد ذخایر آب کافی در اختیار نداریم و رئیس‌جمهور نیز این موضوع را تأیید کرد. این در حالی است که تعدادی از بلاگر‌ها و فعالان فضای مجازی با انتشار ویدئوهایی در فضای مجازی مدعی شده‌اند سد‌های تهران و البرز همچنان پر از آب هستند و اظهارات مسئولان درباره بحران کم‌آبی را دروغ می‌دانند. اما بررسی‌های تخصصی و داده‌های رسمی کاملاً روایت متفاوت و متضادی را نشان می‌دهد؛ آمار‌های دقیق از موجودی سد‌های کشور حکایت از کاهش 42 درصدی ذخایر آبی در 5 سد اصلی تهران و البرز طی پنج سال اخیر دارد؛ موجودی این سد‌ها از 677 میلیون مترمکعب در سال 1400 به 390 میلیون مترمکعب در سال 1404 رسیده است. همچنین بررسی تفکیکی سد‌های تهران نشان می‌دهد در فاصله یک سال، بین سال‌های 1403 و 1404، سد طالقان با کاهش 20 درصدی از 265 به 212 میلیون مترمکعب، سد لار با افت 38 درصدی از 94 به 58 میلیون مترمکعب، سد امیرکبیر با کاهش 28 درصدی از 84 به 60 میلیون مترمکعب و سد لتیان - ماملو با کاهش 24 درصدی مواجه شده‌اند. این اعداد و ارقام که برخلاف ادعا‌های غیرکارشناسی در فضای مجازی است، گویای واقعیتی تلخ و هشداردهنده درباره بحران آب در پایتخت و اطراف آن است و ضرورت مدیریت هوشمند و برنامه‌ریزی فوری را برجسته می‌کند. 
بلاگری دروغ؛ نان در آوردن از بی‌آبی مردم
 حسن حقیقی، مدیرعامل شرکت آب‌وفاضلاب منطقه 4 تهران این اظهارات را غیرکارشناسی خوانده و در گفت‌وگوی اخیر خود با یک رسانه تأکید کرده است: «این افراد با بی‌اطلاعی و بدون علم کارشناسی اقدام به اظهارنظر در مورد مسائلی می‌کنند که می‌تواند به بحرانی که دامن‌گیر مردم شریف ایران و به خصوص شهر تهران شده است دامن بزند.» وی در ادامه با ارائه آمار جدید و دقیق از میزان آب موجود در سد‌های تهران، به آسیب‌شناسی فیلم‌هایی پرداخت که برخی افراد در فضای مجازی منتشر می‌کنند و در آن‌ها مسئولان را متهم به دروغ‌گویی در مورد آب موجود در سد‌ها می‌کنند. 
شرکت سهامی آب منطقه‌ای نیز اخیراً با انتشار خبری اعلام کرد با کاهش نزولات آسمانی و پشت سر گذاشتن پنج سال خشکسالی، حجم آب موجود در سد‌های تأمین‌کننده آب تهران، به‌ویژه سد‌های امیرکبیر و لتیان به‌شدت کاهش یافته است. ذخایر آبی این سد‌ها اکنون تقریباً نصف سال گذشته است و این وضعیت، تهران را در شرایط پرتنش آبی قرار داده است. البته، حجم آبی که در پشت سد‌ها مشاهده می‌شود قابل‌بهره‌برداری کامل نیست، زیرا بخشی از آن رسوبات و حجم پایداری سد است که قابل‌استفاده نیست. در مجموع، میزان ذخایر آب سد‌های تهران به حدود 21 درصد ظرفیت مخازن رسیده و اگر سد طالقان که به دلیل محدودیت خط انتقال آب از حساب خارج شود، این عدد به 12 درصد کاهش می‌یابد. این کاهش شدید ذخایر آب ناشی از افت بارندگی‌های فصلی و سالانه است و سال جاری یکی از سال‌های کم‌بارش و کم‌ورودی آب به مخازن سد‌ها محسوب می‌شود. همچنین گرمای زودهنگام و افزایش مصرف از خردادماه شرایط را بحرانی‌تر کرده است. این نهاد درنهایت از شهروندان می‌خواهد با کاهش 20 درصدی مصرف آب و رعایت صرفه‌جویی، به مدیریت این بحران کمک کنند؛ چراکه در غیر این صورت تأمین آب شرب به‌سختی امکان‌پذیر خواهد بود. در نهایت توصیه می‌شود اخبار را تنها از منابع رسمی دنبال کنند تا از انتشار اطلاعات نادرست جلوگیری شود. 
کمترین موجودی سد‌ها در 5 سال
بر اساس جدول ارائه‌شده موجودی آب در 5 سد اصلی استان‌های تهران و البرز (بر اساس داده‌های مربوط به 4 مردادماه در هر سال) طی پنج سال اخیر روندی کاملاً نزولی را طی کرده است. این کاهش قابل‌توجه در حجم ذخیره آب، هشدار مهمی نسبت به بحران آب در این مناطق است. در سال 1400، میزان موجودی آب سد‌ها 677 میلیون متر مکعب گزارش شده اما تنها یک سال بعد در 1401، کاهش 18 درصدی به 574 میلیون متر مکعب رسیده است که نشان‌دهنده کاهش قابل‌توجه ذخایر آبی تنها در یک سال است. این روند نزولی در سال‌های بعد نیز ادامه داشته و هر سال درصدی از حجم آب موجود کاسته شده است؛ سال 1402 با کاهش 4.8 درصدی، سال 1403 با کاهش 4.3 درصدی و نهایتاً در سال 1404 با افت شدید 25 درصدی موجودی آب به 390 میلیون متر مکعب مواجه شده‌ایم. کاهش 25 درصدی در سال 1404 نسبت به سال گذشته، بزرگ‌ترین کاهش در کل دوره پنج‌ساله بوده و نشان‌دهنده وخامت بیشتر وضعیت ذخایر آبی است. چنین شرایطی ضرورت توجه ویژه به مدیریت مصرف آب، افزایش بهره‌وری منابع و برنامه‌ریزی برای تأمین پایدار آب را بیشتر می‌کند. این داده‌ها نمایانگر خطر بالقوه کمبود آب در تهران و البرز است و نیاز به اقدامات فوری و بلندمدت جهت مقابله با بحران آب را گوشزد می‌کند. 
کاهش 42 درصدی ذخایر سد‌ها از سال 1400 تا 1404
مقایسه داده‌های موجودی آب در سد‌های اصلی تهران و البرز نشان می‌دهد طی دوره زمانی موردبررسی، به‌ویژه در مقایسه با سال 1400، شاهد کاهش چشمگیر و بی‌سابقه‌ای به میزان 42 درصد در حجم ذخایر آبی هستیم. این افت قابل‌توجه که معادل تقریباً نصف ظرفیت آبی موجود در سال مبناست، زنگ خطری جدی برای بحران آب در این مناطق به شمار می‌رود و می‌تواند پیامد‌های گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف از جمله کشاورزی، صنعت، و مصرف خانگی داشته باشد. چنین کاهش شدیدی اگرچه ممکن است به عوامل متعددی از جمله کاهش بارش‌ها، افزایش مصرف بی‌رویه و تغییرات اقلیمی نسبت داده شود ضرورت بازنگری فوری در سیاست‌های مدیریت منابع آب و اتخاذ راهکار‌های جامع و پایدار را بیش‌ازپیش برجسته می‌کند. 
بحران تأمین آب منطقه‌ای
بررسی تفکیکی داده‌های موجودی سد‌های تهران اهمیت حیاتی دارد؛ چراکه هر سد مسئول تأمین آب بخش مشخصی از مناطق این کلان‌شهر است و کاهش ذخایر آب در هر سد، تأثیر مستقیمی بر آن منطقه خاص خواهد داشت. برای مثال، اگر موجودی یک سد نسبت به سال قبل به میزان بالاتری نسبت به سایر سد‌ها کاهش پیدا کند و تنها درصد کمی از ظرفیت آن باقی بماند، این وضعیت خطری جدی برای منطقه‌ای است که این سد آب آن را تأمین می‌کند. به این دلیل که جایگزین‌کردن این میزان آب در کوتاه‌مدت دشوار بوده و کمبود آب می‌تواند به‌سرعت منجر به مشکلاتی چون محدودیت آب شرب، کاهش عملکرد کشاورزی و اختلال در فعالیت‌های صنعتی آن منطقه شود؛ بنابراین، بررسی کلی و تجمیعی موجودی آب در تمامی سد‌ها نمی‌تواند تصویر دقیق و کارآمدی از وضعیت واقعی بحران آب ارائه دهد. هر سد، به دلیل نقش خاص و منطقه تحت پوشش خود، نیازمند تحلیل جداگانه است تا بتوان تصمیم‌های مدیریتی هدفمند، منطقه‌ای و کارآمد اتخاذ کرد. این رویکرد تفکیکی کمک می‌کند تا منابع آب در نقاط مختلف تهران باتوجه‌به نیاز و شرایط خاص هر منطقه بهینه‌سازی و راهکار‌های جایگزینی یا کاهش مصرف به شکل مؤثرتری برنامه‌ریزی شود. 
جدول موجودی سد‌های اصلی تهران نشان می‌دهد در فاصله یک سال، یعنی بین سال‌های 1403 و 1404، کاهش قابل‌توجهی در حجم آب ذخیره‌شده در تمامی سد‌ها رخ داده است. سد طالقان که بیشترین حجم ذخیره را در بین سد‌های بررسی‌شده دارد، از 265 میلیون مترمکعب در سال 1403 به 212 میلیون مترمکعب در سال 1404 کاهش یافته که معادل افت تقریبی 20 درصدی است. این کاهش نشان می‌دهد حتی بزرگ‌ترین منبع ذخیره آب تهران نیز در معرض کاهش قابل‌توجهی قرار گرفته است. سد‌های امیرکبیر و لار نیز کاهش‌های چشمگیری را تجربه کرده‌اند؛ سد امیرکبیر از 84 به 60 میلیون مترمکعب و سد لار از حدود 94 به 58 میلیون مترمکعب رسیده است. این کاهش‌ها به ترتیب بیش از 28 و 38 درصد کاهش حجم آب را نشان می‌دهند که برای منابع حیاتی این استان عدد قابل‌توجهی است. 
همچنین سد لتیان - ماملو با کاهش از 79.2 به 60 میلیون مترمکعب، کاهش تقریباً 24 درصدی را تجربه کرده است. این روند نزولی در همه سد‌های مهم استان تهران نگرانی عمیقی را نسبت به آینده تأمین آب این کلان‌شهر ایجاد می‌کند. این افت‌های گسترده ذخایر آبی می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی همچون کاهش بارش‌ها، افزایش مصرف آب به‌ویژه در بخش‌های کشاورزی و شهری و همچنین تبعات تغییرات اقلیمی باشد. در شرایطی که تهران به‌عنوان پایتخت کشور نیازمند مدیریت دقیق منابع آبی است چنین کاهش‌هایی نیاز به برنامه‌ریزی فوری، مدیریت بهینه مصرف و توجه ویژه به پروژه‌های تأمین و ذخیره آب را بیش‌ازپیش ضروری می‌سازد. 
از کم‌بارشی تا تخریب اقتصاد آب
ایران به‌خاطر موقعیت اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، همواره با محدودیت منابع آبی مواجه بوده است. میانگین بارندگی سالانه کشور حدود 250 میلی‌متر است که یک‌سوم میانگین جهانی محسوب می‌شود. در گذشته ایرانیان با مدیریت سنتی و اصلاح الگوی مصرف مثل توسعه قنات‌ها و تقسیم‌بندی دقیق آب منابع آب را به‌خوبی مدیریت می‌کردند اما امروز مشکل اصلی خشکسالی نیست، بلکه «اقتصاد ناکارآمد آب» است. بی‌توجهی به ارزش اقتصادی آب، قیمت‌گذاری نادرست، بازده پایین مصرف آب در کشاورزی (که 90 درصد مصرف را تشکیل می‌دهد) و نابودی نظام‌های سنتی بحران آب را تشدید کرده‌اند. گزارش‌ها نشان می‌دهند بازده مصرف آب در کشاورزی ایران کمتر از 40 درصد است، درحالی‌که کشور‌هایی مانند استرالیا این رقم را به بیش از 70 درصد رسانده‌اند. علاوه بر این، حدود 30 درصد آب کشور به دلیل نشت، فرسودگی لوله‌ها و مشکلات کنتور به‌عنوان «آب بدون درآمد» هدر می‌رود. در نهایت، اصلاح نظام قیمت‌گذاری، کاهش یارانه‌های پنهان و ارتقای بهره‌وری از مهم‌ترین اقدامات لازم برای مقابله با بحران آب در ایرانند، در غیر این صورت، بحران به تهدید ملی بدل خواهد شد.