بزرگنمايي:

ندای لرستان - خراسان /کاهش شرکای صادراتی، افت ماندگاری و نفوذ کالاهای صادراتی و هم‌خوانی پایین با نیاز وارداتی شرکای تجاری، از مهم‌ترین نشانه‌های نگران‌کننده در مسیر صادرات غیرنفتی است.
 بررسی تازه‌ای از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس درباره شاخص‌های کلیدی صادرات غیرنفتی ایران، زوایای تازه‌ای از عقب‌نشینی تدریجی ایران در بازارهای جهانی را روشن می‌کند. این گزارش که با تمرکز بر شاخص ساختاری تهیه شده، نشان می‌دهد صادرات ایران نه‌تنها از منظر حجم و تنوع، بلکه از نظر ماندگاری، سهم از بازار جهانی و تطابق با نیاز شرکای تجاری در وضعیت نامطلوبی قرار دارد که این امر نیازمند بازبینی جدی سیاست های تجاری کشور است.
اقتصاد ایران در حال بسته‌تر شدن
نخستین شاخص، «باز بودن تجاری» یا نسبت تجارت خارجی به تولید ناخالص داخلی است. این نسبت از سال 1385 روند نزولی به خود گرفته و در سال‌های اخیر دچار نوسانات شدید شده است. ایران اکنون (طبق آمارهای 2022) از منظر این شاخص در رتبه 128 جهان (از بین 178 کشور) قرار دارد که از کاهش تعامل اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی حکایت دارد. قابل توجه آن که این آمار شامل نفت هم می‌شود و بدون نفت، وضعیت شاخص احتمالاً پایین‌تر نیز خواهد بود.
بازار
شریکان صادراتی؛ از تنوع به تمرکز
طبق داده‌های این گزارش، در سال 1383 حدود 80 درصد صادرات غیرنفتی ایران به 21 کشور انجام می‌شد. اما این عدد تا سال 1402 به تنها 7 کشور کاهش یافته است. این تمرکز بیش از حد در بازارهای خاص، برخلاف مسیر کشورهای موفق در تجارت جهانی است و خطراتی چون آسیب‌پذیری در برابر تحریم یا نوسانات بازارهای هدف را افزایش می‌دهد.
تنوع کالایی؛ کمتر از میانگین جهانی
شاخص تنوع کالایی نیز تصویر روشنی ندارد. اگرچه تعداد اقلام صادراتی با ارزش بیش از 10 هزار دلار در 15 سال گذشته افزایش یافته، اما رشد آن به‌مراتب کندتر از میانگین جهانی بوده و در نهایت باعث کاهش رتبه ایران در این شاخص شده است. نکته قابل توجه این است که افزایش های ناگهانی نرخ ارز در سال هایی مانند 1390 و 1397 منجر به رشد موقت تنوع صادراتی شده، اما به دلیل عدم برنامه ریزی بلندمدت، این روندها تداوم نیافته اند.
کاهش نفوذ کالاهای سنتی
چهار محصول سنتی صادراتی ایران-زعفران، پسته، خرما و فرش-که در گذشته نماد نفوذ تجاری ایران بودند، اکنون در حال از دست دادن جایگاه خود در بازارهای جهانی هستند. طبق این گزارش، سهم ایران از بازار جهانی این محصولات در دهه گذشته روندی کاهشی داشته است.
ماندگاری پایین کالاها
بررسی ماندگاری اقلام صادراتی نشان می‌دهد تنها 28.7 درصد از بیش از 3900 قلم کالای صادراتی در فاصله 1392 تا 1402، به‌صورت مستمر صادر شده‌اند. بیش از 43 درصد کالاها کمتر از 5 سال در سبد صادراتی باقی مانده‌اند. این ناپایداری نشان می دهد که ما برای بخش زیادی از کالاهای صادراتی، برنامه مشخص و بازار مشخصی نداشته و نتوانسته ایم به خوبی بازارسازی کنیم. چراکه در صورت کشف و تعمیق یک بازار، صادرات کالا نمی تواند به راحتی به آن بازارها قطع شود. اما این که در حدود نیمی از کالاهای صادراتی کمتر از 5 سال صادر شده اند، نشان از بی ثباتی روند بازارهای صادراتی ایران دارد.
افت وابستگی 14 کشور به محصولات ایرانی در کمتر از 5 سال
تحلیل پتانسیل های تجاری (که بیانگر حداکثر مقداری است که یک کشور می تواند به کشور دیگر صادر کند)، نشان می دهد بیشترین بهره برداری از پتانسیل صادراتی در صادرات به عراق و سپس چین انجام شده است. در مقابل پتانسیل تجاری با کشورهایی مانند روسیه و سوریه به خوبی مورد استفاده قرار نگرفته است. نتایج نشان می دهد که از بین 18 کشور مورد مطالعه، 14 کشور در سال 2022 نسبت به 2019 وابستگی کمتری به محصولات ایرانی داشته اند. این روند نزولی نگران کننده بوده و نیازمند تحلیل دقیق عوامل موثر بر آن است. در این راستا همچنین یکی دیگر از یافته‌های قابل‌توجه، صادرات بالاتر از ظرفیت واقعی در برخی بازارهاست. برای مثال، صادرات ایران به عراق در سال 2022 معادل 88 درصد بالاتر از سطح مورد انتظار بوده است. این تمرکز بیش از اندازه اگرچه در ظاهر موفقیت‌آمیز به نظر می‌رسد، اما نشانه ضعف در تنوع‌بخشی و ریسک بالای وابستگی است.
اکمال تجاری؛ فرصتی که بهره‌برداری نمی‌شود
در نهایت، شاخص «اکمال تجاری» -که میزان تطابق بین صادرات ایران و نیاز وارداتی شرکای تجاری را می‌سنجد- نیز وضعیت چندان مطلوبی ندارد. بر اساس داده های موجود، ایران بیشترین تطابق را با سوریه دارد، اما حجم مبادلات با این کشور بسیار ناچیز است. از سوی دیگر چین به عنوان بزرگ ترین شریک تجاری ایران، از کمترین میزان تطابق ساختاری برخوردار بوده که این موضوع نشان می‌دهد سیاست‌گذاری صادراتی با ظرفیت‌های واقعی بازار هم‌راستا نیست.