بزرگنمايي:

ندای لرستان- علی فتح‌الهی  با اشاره به این‌که مقصود از وجود معنوی پیامبر اکرم(ص)  همان تعبیر وجود ازلی یا تعیّن اوّل است، اظهار کرد: با توجه به اینکه شناخت هستی و اسرار نهان آن، از مهم‌ترین اصول معرفت‌شناسی در همه مکاتب فکری به شمار می‌آید و کاوش در زمینه شناخت هستی در مکتب انسان‌ساز اسلام و کشف اسرار آن در پیوند تنگاتنگ با وجود فراتاریخی و معنوی پیامبر اعظم(ص) نیز از موضوعات قابل تأمل است.

وی ادامه داد: به زعم اهل تفسیر، در هستی شناسی قرآن کریم از وجود معنوی پیامبر اکرم(ص) به «قلم» تعبیر شده است، بر همین اساس در روایات نیز از آفرینش روح پیامبر(ص) پیش از حضرت آدم(ع) و تقدم رسالت خاتم‌النبیین(ص) بر همه انبیای پیشین سخن به میان آمده است.

فتح‌الهی با اشاره به این‌که انبیای الهی که واسطه فیض میان ملکوت و ناسوت‌اند،  بیان کرد: خود از بزرگ‌ترین گشایندگان اسرار عالم هستی بر روی بشریت‌ هستند که در رأس آنان حضرت ختمی مرتبت محمدابن عبدالله(ص) مانند دریایی هستند که هر کس به فراخور ظرفیت وجودی خود می‌تواند از آن بهره بگیرد.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد با اشاره به این‌که هستی شناسی عرفانی از مهم‌ترین دست‌آوردهای پژوهش‌های نظری- عقلی و کشفی- شهودی عارفان مسلمان به‌ویژه پدر عرفان نظری محیی‌الدین ابن عربی است، عنوان کرد: ابن عربی آغاز خلق روحانی را در ظرفی به نام «هباء» می‌داندکه نخستین موجود در آن، حقیقت محمدی رحمانی است و می‌گوید: در آن هباء، هیچ چیز به پذیرش حق، نزدیک‌تر از «حقیقت محمدی» که عقل نام دارد، نبود. وی سرور همة جهان و نخستین پدیدار در هستی بود.

ایده انسان کامل تعبیری عرفانی است

وی ادامه داد: ایده انسان کامل تعبیری عرفانی است که ازلحاظ انسان‌شناسی و جهان‌شناسی عرفانی و به اعتبار نظریه امامت نزد امامیه و اسماعیلیه دارای اهمیت خاصی است، تورآندره بر این گمان است که تکامل فکر انسان کامل در اسلام، به نحوی با نظریۀ امامت در اندیشۀ شیعه مربوط است.

فتح‌الهی با اشاره به این‌که در بین موجودات، انسان به اعتبار اعتدال مزاج، مظهر تام و تمام حق تعالی‌ست، عنوان کرد: در بین افراد انسانی ظهور و بروز مظهریت حق در انبیا(ع) بیشتر و تمام‌تر بوده و در میان انبیا، انسان کامل محمدی، مظهر جامع اسماء الهی است پس تحقق انسان کامل در دار وجود نه تنها ممکن، بلکه واجب است.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد افزود: انسان کامل مظهر اسم اعظم حق و مصداق این انسان «حقیقت محمدی» یا «کلمه» و «نور محمدی» است.

حقیقت محمدیه، اولین حقیقت ظاهر

وی ادامه داد: حقیقت محمدیه، اولین حقیقت ظاهر، موجود نخستین ومبدأ ظهورعالم است، او جامع جمیع اسماء و صفات، کامل‌ترین فرد نوع انسانی و بلکه اکمل مظاهر ومجالی حق است.

فتح‌الهی با اشاره به این‌که عارفان معتقدند که هر موجودی در عالم هستی کلمه‌ای الهی است، عنوان کرد: اهل ظاهر برآنند که در حقیقت، موجودات از آن جهت که با کلم تکوینِ «کُن» آفریده شده‌اند، کلمات نامیده می‌شوند، ولی حقیقت و باطن مسئله آن است که کلم «کُن» رمزی برای عقل الهی است که واسط در آفرینش میان حقِ یگانه و وجودِ کثیر است، که همان اعیان عالم اند، پس برزخی است که موجودات با گذر از آن، از قوه به فعل درمی‌آیند و این از ویژگی‌های بیان شده آن چیزی است که ابن عربی آن را کلمه حقیقت محمدیه یا انسان کامل می‌نامد.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد افزود: ابن‌ عربی‌ به‌ اعتباری حقیقت‌ محمدیه‌ را معادل «کلمه» می‌داند و به این‌ اعتبار حقیقت‌ محمدیه‌ برابر است‌ با کلم وجودیه‌ یا تکوینی «کُن» که‌ خداوند با آن‌ تعینات‌ جزئیه‌ یا کلمات‌ الله را تکوّن‌ بخشیده‌ است.

وی تصریح کرد: به طور کلی ابن عربی قائل به چهار عالم اعلی یا بقا، استحاله یا فنا، تعمیر یا بقا و فنا و عالم نیست سا اعراض است، وی عالم أعلی را عبارت‌از حقیقت محمدی و تعین اول می‌داند که فلک این حقیقت حیات است و نظیرش در انسان روح قدسی است که عرش این حقیقت که محیط بر همه موجودات است و نظیرش در عالم انسانی جسم اوست.

فتح‌الهی ادامه داد: حقیقت محمدی به اصطلاح عرفا عبارت است از ذات احدیت به اعتبار تعین اول و مظهر اسم جامع الله  و برزخی است میان دوقوس احدیت و واحدیت که از تجلی او ظاهر شده است و می‌گوید: «احد در میم احمد گشت ظـــاهر / درین دور اول آمد عین آخـــــر، زاحمد تا احد یک میم فرق است / جهانی اندرین یک میم غرق است.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد با اشاره به این‌که از جمله بیانات زیبا وشیوا در بیان حقیقت محمدیه، سخن محیی الدین درزمین اعداد است، عنوان کرد: از نظر ابن عربی واحد، عدد نیست، بلکه منشأ اعداد است، چون واحد از  حکم اعداد خارج است، لذا اولین عدد فرد، عدد سه است و از دیدگاه او ذات «احدیت» به منزله واحد است و مرتبه «واحدیت و الهیت» به منزله عدد دو و سپس حقیقت محمدیه را که در مرتبه سوم قرار دارد،  به منزله عدد سه که اولین عدد فرد است، تلقی کرده است.

پیامبر(ص)، واضح‌ترین برهان بر وجود پروردگار

وی با اشاره به این‌که ابن عربی، پیامبر(ص) را واضح‌ترین برهان بر وجود پروردگار و دارنده «جوامع الکلم» خوانده، عنوان کرد: به نظر می‌رسد که مقصود ابن عربی از حقیقت محمدیه، شخص رسول ختمی مرتبت نیست بلکه حقیقت محمدیه موجودی ماوراء‌الطبیعی و همان «قلم‌أعلی» است، چنان‌که می‌گوید: «الحقیقة محمدیّة ... وهُوَ القلمُ الأعلی الَّذی أبدَعَهُ اللهُ مِن غَیرِ شَیءٍ».

فتح‌الهی بیان کرد: شارح تمهیدالقواعد بر آن است که مراد از حقیقت محمدیه، حضرت محمدبن عبدالله(ص) و بلکه هیچ شخص خاصی نیست، زیرا سعه و اطلاق آن مرتبه مجالی برای اشخاص باقی نمی‌گذارد، حضرت محمد(ص) و اهل بیت(ع) او هر یک به مصداق «مَا لِلّهِ آیةٌ اکبرُ مِنِّی» آئینه وآیتی کامل از آن حقیقت‌اند.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد عنوان کرد: در حقیقت عموم عارفان با استناد به حدیث نبوی: «کُنتُ نَبیّاً وآدمُ بَینَ الماءِ والطِّینِ» حقیقت محمدیه را وجودی ازلی دانسته‌اند، ولی در این میان تنها ابوحامد غزالی ضمن مخالفت با این نظر بر آن است که تقدیر نبوت محمد(ص) ازلی و مقدم بر آدم است، نه حقیقت وجود او.

وی عنوان کرد: حلاج‌ در تفسیر آیه 35 سوره مبارکه نور به‌ ازلیت‌ محمد(ص) قائل‌ بود، به‌ طوری‌ که‌ در میان‌ انوار، نوری‌ نورانی‌تر و قدیم‌تر از نور محمد(ص) نمی‌شناخت، نوری‌ که‌ وجودش‌ بر عدم‌ سبقت‌ داشته‌ است‌ و حکیم سنایی احادیث مشهوری را نقل می‌کند که مضمونشان تأکید بر فضیلت نبوی است، مانند «أنا سیّدُ وُلدِ آدمَ و لافخرَ، و آدمُ و مِن دونِه تَحتَ لِوَائی یومَ القیامةَ و لافَخرِی»، البته به زعم وی تعبیر روایی «آدمُ و مِن دُونِهِ تَحتَ لِوَائی» بیانگر ازلیت وجودی پیامبر نیز می‌تواند باشد.

فتح‌الهی ادامه داد: صدرالدین قونوی در فکوک می‌گوید: همان طور که بین پیغمبران و بزرگان از اهل‌الله در میزان فراگیری مظاهر اسماء کلی تفاوت است، همین طور بین انبیاء و اولیاء نیز در مقام برتری چنین است، پیامبر اعظم(ص) در حدیث قیامت به این مفاضله چنین اشاره دارد: «إنّه یجیء و معه الرهطُ، والنبیُّ و مَعَه الرَّجُلانِ و النبیُّ و معَه الرجلُ الواحدُ، و النبیُّ و لیس معَه أحدٌ»

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد تصریح کرد: ازدیدگاه مولانا به حکم حدیث «اول ما خلق الله نوری» و حدیث «لولاکَ» نبوّت او  بر آدم و ذریت او سابق بود و پیش‌از همه پیغمبران در ظهور آمد، چون جامع همه مراتب انبیاء بود، پیغمبران دیگر در حقیقت جلوه‌ای از جلوات شئون این حقیقت کامله بوده‌اند و بدین سبب او را خاتم‌النبیّین نامیده‌اند و مولانا می‌فرماید: «از دِرَمها نــــام شـاهان برکَنَند/ نام احمـــد تا ابد برمی زنند، نام احمد نام جملة انبیـــاست / چونک صدآمد نودهم پیش ماست»

وی ادامه داد: وجود معنوی پیامبر(ص) نه تنها قبل از آفرینش افلاک وجود داشته، بلکه بر تمام انبیا تقدم وجودی و برتری رتبی دارد چنان‌که فضل‌الله حروفی این مفهوم بلند را به بهترین وجه ممکن بیان کرده و می‌گوید: «وجـودم زمــانی که پیدا نبــود / بجز مظهر حق تعـــــالی نبود، فرشته مرا سجده آنگــاه کــرد / که با آدم ای خواجه حوّا نــبود، به مصر وجود آن زمان آمـــدم/  که با یوسف جان زلیخـــا نبود، من آن دم، دم زنــدگی می زدم / که در نفس مریم مسیحا نبــود.»

فتح‌الهی افزود: اهل معنی معتقدند که در بین انبیاء حقیقت محمدیه صلوات علیه اکمل و اتّم، و شریعت او حاوی معارف الهیه و از سایر شرایع تمام‌تر است.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد عنوان کرد: عطار و به تبع او مولوی و سایر اهل عرفان نیز همین تقدم نور وجودی حضرت رسالت پناه و فیض وجودی او را سبب خاتم نبوّت الهی بودن حضرت تلقّی کرده وگفته اند: «نور اوچون اصل موجودات بود / ذات او چون معطی هر ذات بود، واجب آمد دعوت هردوجهانش/  دعوت ذرّات پیدا ونهــــــانش» و «بهراین خاتم شدست اوکه بجود/مثل او نه بود و نه خواهند بود، در گشاد ختم ها تو خــــاتمی/ در جهان روح بخشان حاتمی».

برداشت‌های عرفانی عارفان مسلمان از مبانی روایی

وی در رابطه با برداشت‌های عرفانی عارفان مسلمان از مبانی روایی، بیان کرد: سید حیدر آملی در شرح عبارات فصوص در بیان حدیث: «کُنتُ نبیّاً وَآدمُ بینَ الماءِ والطِّین» بر آن است که به عقیده شیخ اکبر همه پیامبران از عهد آدم تا آخرین آن‌ها هرچه گرفته‌اند از مشکات خاتم‌النبیّین گرفته‌اند. هر چند وجود خاکی حضرتش متأخّر بود، ولی وجود حقیقی او پیش از همه انبیاء بوده است.

فتح‌الهی ادامه داد: وی همچنین تصریح می‌کند که پیامبر اعظم(ص) صورتاً و معناً بزرگ‌ترین موجودات و مخلوقات است و از لحاظ مقام و مرتبت اشرف انبیاء و رسل و صورت حق و خلیفه اوست.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد ادامه داد: شیخ عطار نیز بر ازلی بودن وجود معنوی پیامبر(ص) تأکید دارد و می گوید: «چون نیامد پیش، پیش از تو یکی /از پس تو باید آمد بی شکی / هم پس وهم پیش از عالم تویی/ سابق وآخر بیک جا هم تویی».

وی افزود: مرحوم استاد همایی با استناد به ابیات زیر بر آن است که مولانا ازلیّت و ابدیّت نفوس و ارواح را تعمیم نمی‌دهد، بلکه آن را مختصّ انسان کامل می‌داند و می‌گوید: «پیر ایشانند کین عــــــالم نبود/ جان ایشان بود، در دریای جود، پیش از این تن عمرها بگذاشتند/ پیش تــر ازکشت، بَر برداشتند، پیشتر ز افــلاک کیوان دیده‌اند/ پیش‌تر از دانِه‌هـــا، نان دیده‌اند».

فتح‌الهی در رابطه با برداشت عارفان از حدیث «أوَّلُ مَا خَلَقَ اللهُ نُورِی»، عنوان کرد: براساس این حدیث، عرفا اولین مخلوق را که از تجلی حق تعالی صدور یافته است، حقیقت محمدیّه (ص) نامیده‌اند، این حقیقت در سیر نزولی در عوالم مختلف ظهور و بروز  پیدا می‌کند.

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد ادامه داد: در عالم اسماء به صورت اسم اعظم، در عالم روح به صورت روح محمدی(ص) و در عالم کَون در قالب انبیاء از آدم تا خاتم ظهور و بروز پیدا می‌کند.

وی عنوان کرد: عین‌القضات همدانی درتبیین آیه شریفه: «قَدجَاءَکُم مِن اللهِ نُورٌ وَ کِتَابٌ مُبینٌ» وجود پیامبر اکرم(ص) و کلام نفسانی خداوند را «نور» خوانده و می‌گوید: خلق از محمد صورتی و تنی و شخصی دیدند و بشر و بشریتی به بینندگان می‌نمودند، اما او را به اهل بصیرت و حقیقت با جان و دل، حقیقت او را بدیدند.

نور پیامبر(ص) با نور ابلیس متفاوت است

فتح‌الهی بیان کرد: عین القضات نیز می گوید: «الله، جوهر است و نور در حکم عرض؛ و جوهر هرگز بی عرض نبوده و نباشد، پس آسمان و زمین، رمزی از دو نور او باشد که حقیقت ایشان دو نور است، یکی نور محمد، یکی نور ابلیس» و در جایی دیگر در بیان تفاوت نور پیامبر(ص) با نور ابلیس حدیثی از پیامبراعظم(ص) نقل می‌کند که فرمود: «إنَّ اللهَ تَعالی خَلَقَ نُورِی مِن نُور عِزَّتِِهِ و خَلَقَ نُورَ إبلیسَ مِن نَارِ عِزَّتِهِ».

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد عنوان کرد: شیخ عطار اصل حیات را به مثاب نوری مجرد تلقی می‌کند که آن چیزی جز پرتو نور ازلی محمد(ص) نیست وی می‌گوید: «اصل جان نور مجرد بود و بس / یعنی آن نور محمّد بود و بس».

دیدگاه عارفان در باره حدیث «لَولاکَ»

وی در رابطه با دیدگاه عارفان در باره حدیث «لَولاکَ»، تصریح کرد: این حدیث قدسی ازجمله روایاتی است که همواره مورد استناد عارفان واقع شده و مرتبط با انگیزه خلقت یا عشق پاک است، چنان‌که مولانا می‌گوید: «بـا محمد بود عشق پـاک جفت / بهر عشق او راخدا لولاک گفت، منتهی در عشق چون او بود فرد/  پس مر او را زانبیا تخصیص کرد، گر نبودی بهر عشق پــــاک را / کی وجودی دادمی افــــلاک را»

فتح‌الهی ادامه داد: رینولد آلن نیکلسن در بیت زیر خاک تابان‌تر از افلاک را آدم ابوالبشر  یا انسان کامل، تلقی می‌کند که جلال و عظمت الهی در طبیعت او متجلّی  شده است و می‌گوید: «گنج مخفی بد ز پری چاک کرد/خاک را تابان تر از افلاک کرد» اما به نظر می‌رسد که وسعت معنایی حدیث فراتر از حدس نیکلسن باشد. چنان که مولانا می‌گوید: «آسمــان‌هـا بنده‌ی ماه وینـد / شرق و مغرب جمله نان خواه ویند، زآنک لـولاکست بر تـوقیع او / جمله در إنعــام  و در توزیع او، گر نبودی او نیـابیـدی فلـک/  گردش و نور و مکانیء و مَلَک».

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد ادامه داد: برخلاف تعبیر قبلی نیکلسن در شرح بیت «پس سِری که مغز آن افلاک بود/ انــدر آخر خواجة لولاک بود»، «خواجه لولاک» راتوصیف پیامبراکرم(ص) تلقی کرده است، براین اساس وی مطابق حدیث قدسی «لولاک» آن سّری که اصل و حقیقت ساری در جهان یعنی هستی یا صورتِ مثالیِ عالم است، درمحمد خاتم(ص) تحقق یافته است.

وی در رابطه با نگرش عارفان بر حدیث «أوَّلُ مَا خَلَقَ اللهُ هو العَقَلُ»، بیان کرد: اهل معرفت، روح محمدی(ص) را به اعتبار کلیّت و عدم تقیّد، همان عقل اول می‌دانند و محیی‌الدین ابن عربی عقل اول راهمان «قلم اعلی» خوانده چنان که سنایی می‌گوید: «کاوّل آفریده‌ها عقل است / برتر از برگزیده‌ها عقل است» و از نظر شیخ عطار عقل کل، پرتوی از نورانیت ازلیّ و بی منتهای اوست و می‌گوید: «عقل کل جزوی زعکس جان او/  کل شده هر جزو از ایمان اوست، طفل راهش آدم پیــر آمــــــده / سوی شرعش از پی شیر آمـــده، هشت جنّت جرعه‌ای از جام او / هردو عالم، از دو میم نــــــام او، نیست عالم را مگریک میم قسـم/ پس محمد را دو میم آمد ز اسـم، لاجرم یک عالم ازیک میم اوست / وان دوم عــــــالم زدیگر نیم او» و مولوی بر آن است که مجموع عالم صورت عقل کل، یعنی همان عقل مجرّد قدسی است و می‌گوید: کل عالم صورت عقل کل است/ کوست بابای هرآنک اهل قُل است».

حقیقت محمدیه با حقیقت ولویّه متحد هستند

فتح‌الهی در رابطه با اتحاد حقیقت محمدیه با حقیقت ولویّه، عنوان کرد: حقیقت محمدیّه(ص) به حکم ادله عرفانی، حِکمی و شواهد نقلی «أنا وَعَلیٌ مِن نُورٍ وَاحِدٍ» با حقیقت ولویّه(ع) متحد است،  با این‌که هم انبیاء و اولیاء ورثه او هستند، مع‌هذا علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) نزدیک‌ترین کس به وی است، در فتوحات می‌گوید: «وَأقربُ النَّاس إلیه(ص) علی بن ابی طالب رضی الله عنه امام العالم وسِرّالانبیاء أجمعین» و سیدحیدر آملی می‌گوید: «ولایت مطلقه اصالتاً برای حقیقت محمدیّه ثابت و برای علی(ع) به وراثه ثابت است» و در بیتی می‌گوید: «در هر زمان پیغمبری برخلق کردی رهبری/  بر اولیا تو مهتری مردان سلامت می‌کنند».

این دانشیار ادیان و عرفان دانشگاه آزاد خرم‌آباد عنوان کرد: حاصل سخن آن که همان‌طورکه حقیقت محمدیه(ص) به حسب سر وجود خود با انبیاء بوده است امّا به حقیقت قیومی، تابع قیومیت حق و اراده او بوده است، سیدحیدر آملی دربیان معنی حدیث نبوی: «بُعِثَ عَلیّ معَ کُلِّ نَبیٍّ سِرّاً ومَعی جَهراً» می گوید: «ومعناهُ أنَّ الولایة المطلقة الّتی هِیَ مخصوصة بعلِیٍّ (ع) ساریة فی جمیع الأنبیاء علیه السلام سرّاً، کما کانت النبوةُ المخصوصة بِی ساریّة فیهم جهراً» و در ابیاتی می‌گوید: «در هر زمان پیغمبری برخلق کردی رهبری/ بر اولیا تو مهتری مردان سلامت می‌کنند، با انبیا بودی به سرّ، در اولیـــائی مستِتر / ای مقتدای مقتدر مردان سلامت می‌کنند».

وی افزود: در احادیث نبوی، فراوان از پیامبر(ص) نقل شده است که علیّ(ع) نور وجود خود را از مشکات نبوی اخذ و اقتباس کرده و در پاره‌ای از روایات اتحاد با نور نبوی شامل خمس آل‌عبا نیز می‌شود که فرمود: «إنَّ اللهَ خَلَقَنِی وَخَلَقَ عَلیّاً وَفَاطِمَةَ والحسنَ والحُسینَ مِن نُورٍ وَاحِدٍ»