ندای لرستان - ایران /نابرابری در بهرهمندی از یارانه بنزین در کشورمان از مشکلات دیرینه است. سیستم فعلی بر اساس خودرو طراحی شده و خانوادهای با چند خودرو چند برابر یک فرد بدون خودرو از یارانه بهره میبرد، در حالی که گروههای کمدرآمد در عمل سهمی از این یارانه نمیبرند. این شیوه توزیع باعث شده که آزادسازی قیمتها همواره با نگرانی از فشار بر اقشار آسیبپذیر همراه باشد و نتیجه عدم توجه به سازوکار بازار؛ بازار سیاه و سوءاستفادههای گسترده را شکل داده است.
برای رفع چالش، مدل «بنزین شهروندی» پیشنهاد شده است که سهمیه بنزین به هر کد ملی اختصاص یابد و هر فرد مالک سهمیه خود باشد؛ سهمیهای که برای مصرف شخصی یا فروش محدود در بازار داخلی قابل استفاده است. این رویکرد علاوه بر ایجاد عدالت، امکان ایجاد یک بازار با قواعد مشخص و هوشمند را فراهم میکند.
1- اما اجرای این مدل حداقل در کوتاه مدت بدون استفاده از فناوریهای نوین و حکمرانی داده به شکست خواهد انجامید. تجربه جهانی نشان میدهد که مکانیزمهای سنتی آزادسازی سوخت، حتی در کشورهای توسعهیافته، بدون دادههای واقعی و ابزار نظارت دیجیتال، به نوسانات شدید قیمت، فشار بر دهکهای ضعیف و رشد بازار سیاه منجر شده است.
نمونه بارز این موضوع، تجربه مکزیک در سال 2017 است. آزادسازی ناگهانی قیمت بنزین بدون زیرساخت دادهای و بدون آمادگی کافی، با افزایش حدود 20 درصدی قیمتها، منجر به اعتراضات گسترده مردمی شد که به «گازولینازو» معروف گردید.(1) این اعتراضات شامل مسدود کردن بزرگراهها، تعطیلی جایگاههای سوخت و تظاهرات وسیع در سراسر کشور بود.
در مقابل، در برخی کشورهای اروپایی با استفاده از سنسورهای هوشمند و سیستمهای دیجیتال ثبت و نظارت بر مصرف انرژی، توانستهاند تقلب و اتلاف انرژی را به شکل قابل توجهی کاهش دهند.
بازار ![]()
2- بهجای تعیین قیمت مازاد مصرف صرفاً براساس حدس یا تصمیم دولت، سامانه هوشمند میتواند با تحلیل دادههای واقعی مصرف خانوارها، ظرفیت تولید داخلی، نوسانات قیمت جهانی نفت و وضعیت بازار داخلی، قیمت لحظهای را پیشنهاد دهد.
این سامانه میتواند سقف و کف قیمت روزانه تعیین کند تا از نوسانهای شدید جلوگیری شود و در عین حال، امکان آزادسازی واقعی و عادلانه را فراهم سازد.
تجربه کالیفرنیا در زمینه قیمتگذاری پویا برای برق نشان میدهد که با استفاده از تحلیل مصرف و پیشبینی تقاضای لحظهای، مشتریان مسکونی مجهز به ترموستاتهای برنامهپذیر توانستهاند در زمان اوج مصرف، حدود 15 درصد کاهش بار اوج داشته باشند.(2)
چنین مدلی احتمالاً میتواند برای بنزین نیز در ایران شبیهسازی شود تا برای بهینهسازی مصرف بنزین و کاهش فشار اقتصادی بر دهکهای ضعیف بهکار گرفته شود.
3 - در این مدل، به هر فرد یک سهمیه مشخص ماهانه تعلق میگیرد و این سهمیه در صورت عدم نیاز قابل فروش در بازار داخلی با محدودیتهای قیمت و زمانبندی است.
این محدودیتها مانع شکلگیری نوسانات شدید، احتکار و سوءاستفاده میشوند و بازار را کنترلشده اما رقابتی نگه میدارند. خانوارهای کمدرآمد که خودرو ندارند، میتوانند سهمیه خود را به بازار بفروشند و به درآمد واقعی برسند. در مقابل، خانوادههای پرمصرف یا صاحبان چند خودرو مجبور هستند مصرف اضافی خود را با قیمت واقعی خریداری کنند.
4 - میتوانیم تمام تراکنشهای خرید و فروش سهمیه را روی بلاکچین ثبت نماییم که غیرقابل تغییر و شفاف هستند و هر سهمیه قابل ردیابی است.
همزمان، سنسورهای هوشمند در خودروها و جایگاهها مصرف واقعی را ثبت میکنند و الگوریتمهای هوش مصنوعی، الگوهای غیرعادی مصرف یا قاچاق را شناسایی و هشدار میدهند.
در اروپا، پروژه «Guarantee of Origin» با ترکیب بلاکچین و Smart Meter، امکان جعل سوخت و تقلب در مصرف انرژی را به حداقل رسانده است.(3)
در ایران، این فناوری میتواند جلوی بازار سیاه بنزین و سوءاستفاده از سهمیهها را بگیرد. البته استفاده از بلاکچین و هر ابزار هوشمند در واقع برای تسهیل سازوکار بازار و مشارکت مردم در اقتصاد است.
5 - با دادههای تاریخی و هوش مصنوعی، سناریوهای مختلف سیاستی میتوانند پیشبینی و شبیهسازی شوند تا پیامدهای اجتماعی و اقتصادی تصمیمات مشخص شود.
این مدل مشابه مدلهای «Energy System Modeling» در آلمان و هلند است که امکان پیشبینی تأثیر تغییر قیمت انرژی، مصرف و عدالت اجتماعی را فراهم میکند.(4)
تصمیمگیران ایرانی میتوانند قبل از اجرای هر تغییر، اثرات واقعی آن بر دهکهای مختلف، شهرها و مناطق مرزی را شبیهسازی و برنامه را اصلاح کنند.
6 - مدل «بنزین شهروندی» که به کد ملی افراد اختصاص مییابد و با بلاکچین، هوشمندسازی، اقتصاد دیجیتال و حکمرانی داده پشتیبانی میشود، میتواند ایران را به الگویی نوین در مدیریت هوشمند انرژی و توجه به سازوکارهای علم اقتصاد تبدیل کند.
این سیستم سه هدف اساسی را به طور همزمان دنبال میکند: اول، عدالت اجتماعی را با اختصاص سهمیه به افراد و نه خودروها برقرار میسازد. دوم، بازار را کارآمد و رقابتی میکند و از تشکیل بازار سیاه پیشگیری مینماید. سوم، شفافیت و کنترل کامل را برای شهروندان و نهادهای نظارتی فراهم میآورد.
با اجرای این طرح، ایران میتواند اولین کشور در جهان باشد که یارانه انرژی را بر اساس افراد، بازار کنترلشده و فناوریهای نوین دیجیتال مدیریت میکند و در عین حال از هدررفت منابع جلوگیری کرده و بهرهوری انرژی را افزایش دهد.
این تحول نه تنها مسأله توزیع یارانه را حل میکند، بلکه زمینهای برایگذار به اقتصاد دیجیتال و مدیریت هوشمند منابع ملی فراهم میسازد.
1- Mexico petrol price hike sparks protests and looting», Euronews, 6 Jan 2017
2- «Potential Impacts of Dynamic Pricing on Electricity Consumers», Lawrence Berkeley National Laboratory,
3- J. K. et al., «Guarantee of Origin and Blockchain Integration in Energy Systems», Energy Reports, 2021
4- F. K. et al., «Energy System Modeling for Policy Simulation», Energy Policy, 2020.
مجتبی توانگر
پژوهشگر اقتصاد دیجیتال و حکمرانی داده